Một
trong những nhân vật gần như "huyền thoại" trong thống kê học là C. R. Rao. Thật
ra, tên đầy đủ của ông là Calyampudi Radhakrishna Rao, nhưng trong các
bài báo khoa học, ông chỉ kí tên C. R. Rao. Cuộc đời và sự nghiệp của ông rất
đặc biệt, và có thể nói là tiêu biểu ở một đất nước nghèo khó (Ấn
Độ).
Xuất thân giai cấp lao
động
C.
R. Rao chào đời vào ngày 10/9/1920, tại tỉnh Huvanna Hadagali, nay thuộc bang
Karnataka State, miền nam Ấn Độ. Ông là người con thứ tám trong một gia đình gồm
6 trai và 4 gái. Tên Radhakrishna là cách đặt tên theo truyền thống dành cho
người con thứ 8 trong gia đình, Thần Krishna. Thân phụ ông là một thanh tra cảnh
sát, và gia đình thường hay nay đây mai đó theo công việc của cha. Tuy nhiên,
ông được hưởng thụ giáo huấn từ thân mẫu, người khuyến khích ông giải những bài
toán khó.
Ông
kể lại cái thời mới vào khoa học như sau: "Năm 1940, giữa lúc Thế chiến Thứ Hai
đang diễn ra với những tàn phá kinh khủng, một thanh niên 20 tuổi đi xe lửa 500
dặm đến Calcutta, thành phố lớn thứ hai của Ấn Độ, để hi vọng tìm được một việc
làm trong quân đội. Lúc đó, chàng thanh niên vừa tốt nghiệp cử nhân về toán với
hạng danh dự. Chàng thanh niên không mấy may mắn, vì người ta cho rằng anh ta
còn quá trẻ để làm việc. Tuy nhiên, trong thời gian ở Calcutta, anh ghé thăm
Viện Thống kê Ấn Độ (Indian Statistical Institute, ISI) do Giáo sư P. C.
Mahalanobis sáng lập năm 1931. Gs Malahanobis là một nhà vật lí học từng tốt
nghiệp từ Đại học Cambridge. Chàng thanh niên xin làm tập sự viên trong một năm
ở ISI. Ngay lặp tức, anh ta nhận được trả lời của Giáo sư
Mahalanobis."
Chàng
thanh niên đó chính là C. R.
Rao.
Thiên
phú về
toán
C.
R. Rao có khiếu về toán và thống kê rất sớm. Ông được cho học đại học năm 16
tuổi, và năm 19 tuổi thì tốt nghiệp cử nhân hạng danh dự từ Đại học Andhra. Dù
với thành tích học tập xuất sắc như thế, Rao không xin được học bổng (người ta
nghi ngờ là do tình trạng tham nhũng ở Ấn Độ), nên ông phải tìm việc làm. Năm
1940, C. R. Rao được nhận vào làm việc tại ISI ở tuổi 20. Ông tự làm nghiên cứu,
và đã bắt đầu công bố một số công trình trong thời gian làm việc ở
ISI.
Năm
1941, ông tốt nghiệp Cao học về toán với hạng danh dự từ ĐH Andhra. Hai năm sau
(1943), ông lại tốt nghiệp bằng Cao học về Thống kê học từ Đại học Calcutta với
hạng danh dự. Điểm mà C. R. Rao đạt được ở ĐH Calcutta cho đến nay vẫn chưa ai
qua được. Với hai bằng cao học, ông được cho làm việc như là một học giả nghiên
cứu tại ISI, và còn kiêm thêm chức vụ giảng viên thống kê học của ĐH
Calcutta.
Năm
1946 ông được mời sang Anh làm nghiên cứu về nhân chủng học trong Viện bảo tàng
Nhân chủng học và Khảo học thuộc ĐH Cambridge. Dạo đó, Viện bảo tàng Nhân chủng
học và Khảo học thu thập rất nhiều dữ liệu về nhân chủng học từ Phi châu, và họ
cần một chuyên gia phân tích những dữ liệu đó. Trong nghiên cứu này, ông áp dụng
phương pháp "Khoảng cách D của Mahalanobis" do chính Gs Mahalanobis phát
triển.
Trong
thời gian làm việc ở ĐH Cambridge, ông cũng ghi danh nghiên cứu sinh tiến sĩ. Từ
công trình nhân chủng học, ông được cho theo học tiến sĩ, và tốt nghiệp vào năm
1948. Luận án tiến sĩ của ông là "Phân tích phương sai đa biến" (Multivariate
Analysis of Variance). Người thầy hướng dẫn luận án của C. R. Rao là Ronald A.
Fisher. Thật ra, C. R. Rao là nghiên cứu sinh duy nhất của R. A. Fisher (vì
không có ai theo học với
Fisher).
Năm
1974, Đại học Cambridge trao bằng Doctor of Science (D.Sc.) dựa trên những đóng
góp của ông cho nhân chủng học và thống kê học. Cần nói thêm rằng ở các nước
theo hệ thống giáo dục đại học của Anh, D.Sc. là loại tiến sĩ cao hơn tiến sĩ
(Ph.D.) và chỉ cấp cho những người đã tốt nghiệp Ph.D. ít nhất là 15 năm và có
những đóng góp xuất sắc qua 8 chuyên gia quốc tế bình duyệt. Ngoài ra, ông còn
được trao 33 bằng tiến sĩ danh dự của các đại học từ 18 quốc gia trên thế
giới.
Một
sự nghiệp sáng
chói
Sau
ĐH Cambridge, ông quay về ISI và làm việc ở đó cho đến ngày ông nghỉ hưu. Trong
thời gian 1953-1979 ông làm việc ở Mĩ tại các đại Illinois, John Hopkins
University, Indiana, Ohio State, và Stanford University, như là giáo sư thỉnh
giảng. Sau khi Gs Mahalanobis qua đời, ông được bổ nhiệm làm Viện trưởng ISI, và
đồng thời giữ chức "Jawaharlal Nehru Professor" và "National Professor" trước
khi nghỉ hưu ở tuổi 60 (theo luật Ấn Độ, tất cả nhà khoa học hay quản lí phải
nghỉ hưu ở tuổi
60).
Nghỉ
hưu ở Ấn Độ nhưng ông vẫn làm việc ở Mĩ. Sau khi nghỉ hưu từ ISI, ông chuyển
sang Mĩ sống và tiếp tục làm nghiên cứu suốt 25 năm trong cương vị giáo sư tại
ĐH Pittsburgh và Pennsylvania State. Đến năm 80 tuổi thì ông chính thức nghỉ
hưu, nhưng vẫn còn được bổ nhiệm giữ chức Giám đốc Trung tâm Phân tích Đa biến
(Center for Multivariate Analysis tại ĐH Pennsylvania State). Dù đã nghỉ hưu
chính thức, nhưng ĐH Hyderabad vẫn mời ông làm nghiên cứu và cố vấn cho Viện
Toán, Thống kê và Khoa học máy
tính!
Trong
suốt 70 năm, C. R. Rao là một trong những nhà khoa học thống kê hàng đầu thế
giới, với những đóng góp vô cùng to lớn. Những công trình về phân tích đa biến
của ông được ứng dụng trong kinh tế học, dự báo thời tiết, chẩn đoán y khoa, và
phát triển các công cụ gián điệp. Năm 1944, lúc ông mới 24 tuổi, chưa có bằng
tiến sĩ, nhưng ông đã có phát kiến bất đẳng thức mà sau này được đặt tên là Bất
đẳng thức Cramér -Rao. Lí do có tên Cramér là vì trong cùng thời gian (1945) nhà
thống kê học Thụy Điển Cramér cũng khám phá ra bất đẳng thức đó một cách độc lập
với Rao. Một số thuật ngữ thống kê mang tên ông, như Bất đẳng thức Cramér-Rao,
Rao's Score Test (phát triển năm ông 28 tuổi), Rao-Blackwellization, Định lí
Fisher-Rao, Khoảng cách Rao, Rao's Orthogonal Arrays, Canonical Variate Analysis
và Generalized Inverse of matrices, tất cả đều xuất phát từ những nghiên cứu của
ông. Những năm cuối đời, ông quay sang các chủ đề "thời thượng" như phương pháp
tái chọn mẫu (resampling methods), neural networks, và data
mining.
Trong
sự nghiệp khoa học, ông công bố 14 cuốn sách và khoảng 350 bài báo khoa học
hoặc báo cáo khoa học trên các tập san quan trọng. Ba cuốn sách của ông được
dịch sang nhiều thứ tiếng, kể cả tiếng Hoa và Nhật. Những công trìn (sách) được
trích dẫn nhiều nhất bao gồm "Linear Statistical Inference and its
Applications "(John Wiley xuất bản lần đầu 1965). Ông còn viết
một cuốn sách loại phổ thông "Statistics and Truth, World Scientific" được
Giáo sư lừng danh David Cox đánh giá là một minh họa hùng hồn
cho các lí giải thống kê mà ông chưa từng thấy ai viết hay hơn C. R.
Rao.
Trong
sự nghiệp nghiên cứu và giảng dạy, ông đào tạo được khoảng 50 tiến sĩ. Những môn
đệ này đào tạo ra 390 tiến sĩ. Đa số các môn đệ của ông sau này trở thành giáo
sư hoặc các nhà lãnh đạo nổi tiếng như D. Basu, S. R. S. Varadhan (Giải Abel),
U. S. R. Murthy, và S. B. Rao. Ngay cả ở tuổi 91, ông vẫn còn được mời làm hướng
dẫn nghiên cứu sinh tiến sĩ! Khi được hỏi ông tự hào về điều gì nhất trong sự
nghiệp, ông trả lời rằng "điều làm tôi tự hào nhất là những đóng góp xuất sắc
của các học trò tôi cho lí thuyết và ứng dụng thống
kê."
Một
người khiêm
tốn
Ông
lập gia đình với Bhagravi, và bà vợ cũng có hai bằng cao học. Một bằng về lịch
sử từ ĐH Banaras Hindu, một bằng về tâm lí học từ ĐH Illionis. Bà áp dụng các
phương pháp do ông phát triển để phân tích dữ liệu nghiên cứu của bà. Sau này bà
trở thành giáo sư tâm lí học thuộc ĐH Jadavpur (Ấn Độ). Hai ông bà có một gái và
một trai. Cô con gái có bằng tiến sĩ về dinh dưỡng học từ ĐH Pennsylvania State.
Sau này cô cũng trở thành giáo sư dinh dưỡng học thuộc ĐH SUNY College, Buffalo.
Người thứ nam là kĩ sư và giám đốc một trung tâm tư vấn về công nghệ thông tin ở
Pittsburgh.
Ông
là một người rất khiêm tốn và có óc hài hước. Tôi từng gặp ông một lần trong một
dịp ông ghé thăm và giảng ở ĐH Sydney. Tôi nhớ hoài câu ông vào bài giảng rằng
"Lúc tôi mới học về phân tích phương sai, tôi nghĩ quá dễ, nhưng mãi đến 30 năm
sau tôi vẫn nghĩ mình chưa hiểu hết phân tích phương sai." Một người như thế mà
nói không hiểu hết phân tích phương sai thì đám 'hậu bối' như chúng tôi làm sao
dám nói rằng mình hiểu. Đến giờ giải lao, nhiều người đến xin chữ kí và ... tán
gẫu. Có một anh bạn tôi hỏi "Thưa giáo sư, sao trong các bài báo ông chỉ kí tên
C. R. Rao, mà không kèm theo bằng cấp hay chức danh." Ông có vẻ lúng túng một
chút rồi trả lời hết sức độc đáo: "Tôi cũng không để ý, có thể là do thói
quen, nhưng tôi nghĩ tên tôi cũng là bằng cấp của tôi." Tôi nghĩ trên thế
giới này, không có bao nhiêu nhà khoa học có tư cách để nói câu
đó.
EmoticonEmoticon